Tarixin öyrənilməsi necə və hansı metodologiya əsasında həyata keçirilir? O, tarixi hadisələr arasındakı xronoloji ardıcıllığın təyin edilməsi, eləcə də individual tarixi hadisənin səbəb və nəticələrinin aşkar edilməsi ilə məhdudlaşırmı? Bu qəbildən olan sualların cavabı Hegelin tarix fəlsəfəsində aşağıdakı kimi cavablandırılır:

“Hegel özünün tarixə yanaşma metodologiyasını üç qrupa bölür. Bu bölgüdə ilk özünə yer alan “təbii tarix” yalnız keçmiş zamanda baş vermiş olan ayrı-ayrı (individual) tarixi hadisə və proseslərə dair bilavasitə onlara şahidlik edən insanlar tərəfindən məlumatların verilməsini və bu məlumatların tədqiqatçılar tərəfindən etibarlı hesab edilərək qeydə alınmasını nəzərdə tutur. Amma növbəti tarixi yanaşma metodu – “reflektiv tarix” hər hansı zaman müddəti ilə məhdudlaşmır, eləcə də cəmiyyət və dünya miqyasında baş vermiş olan bütöv tam tarixi prosesləri analiz edir. Hegelin terminologiyası ilə desək, reflektiv tarix özündə “universal tarixi” ifadə edir. Amma Hegelin sözü gedən metodologiyasında reflektiv tarix yalnız “universal tarix” ilə məhdudlaşmır, həm də “praqmatik tarixi” (keçmiş tarixi hadisələrin öyrənilməsinin indiki zaman üçün əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsini) və “tənqidi tarixi” (həqiqiliyini və etibarlılığını müəyyənləşdirmək məqsədilə əvvəlki tarixi şərhlərin tənqid edilməsini) də özündə əks etdirir. Hegelin adı qeyd edilən bölgüsündə üçüncü yerdə “fəlsəfi tarix” (tarix fəlsəfəsi) dayanır.”

Elmar Hussein. Tarix fəlsəfəsi. Universal tarixi şüurun inkişaf dinamikası. Bakı: “Füyuzat” Nəşriyyatı, 2022, səh. 27-28